رینکه دایکسترا : پرتره های در حال گذار

رینکه دایکسترا[1]: پرتره های در حال گذار

پرتره‌های رینکه دایکسترا به شکل استادانه‌ای افراد را در روند یک تغییر به ثبت می‌رسانند. پرتره‌هایی که می‌توان زیرکانه، بی‌ادعا و چشمگیر توصیفشان کرد. جوان‌ها، مادران و سربازان، فراتر از رویِ درهم کشیده و ژست‌های مستحکم‌شان، با خیره نگاه کردن به بیرون قاب، خود را نمایان می‌کنند. دایکسترا متولد هلند است و تحصیلاتش را در همان‌جا پشت سر گذاشته است. او بیش از هر چیز به عنوان یکی از مهمترین هنرمندان پرتره‌نگارِ حال حاضر دنیا شناخته می‌شود که مجموعه‌ای منحصربه‌فرد از آثارش را در طول دو دهه خلق کرده است. دایکسترا مسیر حرف‌های خود را با سفر به دور اروپا و آمریکا و مجموعه‌ی «پرتره‌های ساحلی»[2] آغاز کرد. جرقه‌ی نخست این مجموعه‌ی بزرگ به سفارش یک روزنامه‌ی هلندی شکل گرفت؛ اما بعدتر، به سفرهایی گزینش شده برای عکاسی از جوانان جهان تبدیل شد و گسترش یافت. دایکسترا سبک خنثی و عمدتاً کلاسیک خود در پرتره‌نگاری را تا جایی ارتقاء بخشید که به عنوان شاخص‌های برای عکاسی او شناخته شد.

نوجوانانی را می‌بینیم که لباس شنا به تن دارند و تازه از دریا بیرون آمده‌اند. برخی‌شان با اعتماد به نفس به نظر می‌رسند، بعضی‌هاشان خجالتی‌اند و در بسیاری از آن‌ها نشانه‌هایی از رنجش به چشم میخورد؛ اما همه‌ی آن‌ها مستقیماً در مقابل دوربین ایستاده‌اند. تصاویر بسیار گیرا هستند و به خوبی، زیبایی خامِ جوانی و آغاز ناخوشایند دوران بزرگسالی را به نمایش می‌گذارند. با کمک یک صحنه‌نگاری گسترده، دایکسترا بر وقار، حالات و رفتارهای موضوعاتش تأکید کرده و به ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی، ورای عکس‌ها اشاره می‌کند.

سرشت بی‌دفاع جوانی و زوال گریزناپذیر آن، دایکسترا را مجذوب خود کرد و عکاسی او را به سمت و سویی برد که برای خودش هم غیرقابل پیشبینی بود. در 1994، دایکسترا از یک پناه‌جوی بوسنیایی به نام آلمریسا[3] در یک اردوگاه پناهندگی در هلند عکاسی کرد. در ابتدا بنا بود محصول نهایی تک نسخه باشد اما همین عکس آغاز مجموعه‌ای شد که چهارده سال به طول انجامید. آلمریسا ظاهراً به انتخاب خودش لباس سنتی بالتیک[4] پوشید و مجموعه در قامت تصویری از معصومیت آغاز شد؛ چیزی که در آثار دایکسترا کمیاب بود. هم‌زمان هنرمند سعی داشت از کلیشه‌های پیوند خورده با دوران کودکی بپرهیزد. دایکسترا هر از چندی به سوژه‌ی قدیمی خود بازمیگشت و در نهایت یازده پرتره‌ی دیگر از آلمریسا به ثبت رساند که او را در حالت نشسته در مکانی نامشخص به نمایش می‌گذاشت. دختری خردسال با پاهای آویزان از صندلی، به‌سرعت جای خود را به نوجوانی غرق در فکر می‌دهد که لباسی سراسر سیاه به تن دارد. با هر عکس ظاهر و شخصیت آلمریسا دستخوش تغییر می‌شود و اندام‌هایش هم پای رفتارهای او رشد می‌کنند و در یک سیر تدریجی، شکلی از خودآگاهی، جسارت و اعتماد به نفس در او پدیدار می‌شود. در عکس آخر که در سال 2008 گرفته شده، آلمریسا مادر شده و فرزندش را در آغوش گرفته است. پاهایش به زمین رسیده و درعین‌حال، نخستین رویارویی او با هنرمند را در خاطرمان زنده می‌کند.

همان‌طور که در مورد آلمریسا اتفاق افتاد، مسیر رسیدن به بزرگسالی ممکن است بیش از یک دهه به طول انجامد؛ اما ممکن است در جایی دیگر این روند تنها به فاصله‌ی چند سال رخ بدهد و این همان چیزی است که در مجموعه‌ی «الیویه[5]»ی دایکسترا به نمایش درآمده است. مجموعه‌ی مرتبط با اولیویه سیلوا[6]، مرد جوانی که تحت آموزش‌های شدید نظامی بود، به این می‌پردازد که چگونه انتظام و ازخودگذشتگی می‌تواند به‌سرعت چهره‌ی شاداب دوران جوانی را به چهره‌ی سخت و بیروح یک سرباز بدل کند. مجموعه در سال 2000 کلید خورد و طی آن دایکسترا از سیلوای هجده ساله، لحظاتی پیش از ثبت‌نام در ارتش برون‌مرزی فرانسه، عکاسی کرده است. سیلوا با لباس‌های راحت و غیرنظامیاش در مقابل دوربین معذب به نظر می‌رسد. چهره‌ی او توأمان از امید و اضطراب حکایت می‌کند. در تصاویر بعدی که ثبت‌شان بیش از سه سال به طول انجامید، اولیویه از یک سرباز تازهکار به سربازی آماده‌ی جنگ تبدیل می‌شود. او به تدریج صاحب اقتدار شده، چهره و طرز ایستادنش سختتر می‌شود. در عکس نهایی که پیش از استقرار او در گابن[7] گرفته شده، چشم‌های الیویه از افشای او سر باز میزنند و تنها تسلط و اطمینان است که به چشم میخورد.

پرتره‌نگاری، در راستای گسترش وسعت نگاه خیره‌ی خود، همواره به نمادگرایی تکیه می‌کند و این همان شیوه‌ای است که دایکسترا به شکلی متعادل و استادانه به کار می‌گیرد. مجموعه‌ی «مادران جوان»[8] که تنها لحظاتی پس از زایمان به ثبت رسیده است، سه زن را به تصویر می‌کشد که فرزند تازه متولد شده‌شان را در مقابل سینه‌های عریان خود محکم به آغوش کشیده‌اند. این مادران که از نوزادان خود در مقابل نگاه دوربین حفاظت می‌کنند، مستقیماً به هنرمند خیره شده‌اند و شکلی از حمایتگری و آرامش در آن‌ها به چشم می‌خورد. در هر سه‌ی آن‌ها نشانه‌های آشکاری از زایمان دیده می‌شود: رد خون بر پاهای تکلا[9]، جای زخم سزارین بر شکم ساسکیا[10] و یک تکه حوله‌ی بهداشتی که جولی[11] همراه با لباس‌زیر طبی‌اش به تن کرده است. همه‌ی اینها نمادهایی هستند که بر دردهای زایمان تأکید می‌کنند و با آمدن بچه نمود خارجی پیدا کرده‌اند.

در بازکلاب[1] دایکسترا به نوجوانان باز می‌گردد؛ اما این بار ویدئو را به عنوان رسانه‌ی موردنظرش انتخاب می‌کند. فیلم نهایی به شکل یک ویدئو اینستالیشنِ[2] دوبخشی است که در آن، دو فیلم از دو کلوپ شبانه در شهرهای لیورپول[3] و زندام[4] در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. رقصنده‌های جوان که از بقیه‌ی کلوپ جدا شده‌اند، بدن خود را با موسیقی الکترونیک به حرکت درمی‌آورند. در هر دو تصویر نوجوانان به‌گونه‌ای رفتار می‌کنند که اقتضای یک کلوپ شبانه است؛ سیگار می‌کشند، می‌نوشند و آدامس می‌جوند. با این حال تا حد قابل توجهی از هم متفاوت‌اند. در هلند، بسیاری از آن‌ها به خرده فرهنگ گابر[5] تعلق دارند که در آن دوره مورد توجه بود. سرهای تراشیده، پوشیدن لباس‌های ورزشی و هر از گاهی انجام حرکات رقص هاکن[6] از ویژگی‌های آن‌هاست. آن‌ها مشخصات هویت مشترکی دارند که به آن‌ها جسارت خاصی می‌بخشد؛ اما انگلیسی‌ها محافظه کارترند و زمان بیشتری طول می‌کشد تا به حضور دوربین عادت کنند. یکی از دخترها که لباس سفیدی پوشیده، به آرامی شروع به رقصیدن می‌کند. حرکات او به تدریج شتاب می‌گیرند تا جایی که از ریتم تکرارشونده‌ی آهنگ خسته می‌شود و در میانه‌ی قطعه، ناگهان دست از رقصیدن کشیده و از تصویر بیرون می‌رود. دایکسترا شب‌های زیادی را به فیلمبرداری می‌پردازد و فیلم‌ها را به‌گونه‌ای ویرایش می‌کند که گویی همزمان اتفاق افتاده‌اند. فیلم ظاهراً یک روایت را دنبال می‌کند، چراکه به نظر می‌رسد رقصنده‌ها، باوجود زمان و مکانی مجزا، با یکدیگر در تعاملاند.

دایکسترا کماکان در آمستردام زندگی و فعالیت می‌کند و به واسطه‌ی فعالیت‌هایش در عکاسی و فیلم‌سازی جوایز متعددی را دریافت کرده، آثار او در موزه‌های بزرگ هنر مدرن جهان از جمله تیت[7]، موما[8] و استدلیک[9] به نمایش درآمده است.

[1] buzz club

[2] video installation

[3] Liverpool

[4] Zaandam

[5] gabber

[6] hakken

[1] Rineke Dijkstra

[3] Almerisa