مخاطب منفعل گذشته، شهروند گزارشگر امروز

امروزه دیدن خبرها به ویژه عکس ها و فیلم هایی که توسط مردم عادی تهیه شده و به طور عمده در شبکه های اجتماعی بارگذاری می شوند پدیده ای کاملا آشناست. از عبارت های گوناگونی نظیر شهروند خبرنگاری، شهروند گزارشگری،‌ روزنامه نگاری شهروندی و شبیه آن برای نامیدن این کنش اجتماعی استفاده می شود که همگی تقریبا به یک فعالیت اشاره دارند و ما در این مقاله می خواهیم کمی بیشتر به ابعاد مختلف این موضوع بپردازیم.

شهروند گزارشگر یا شهروند خبرنگار کسی است که به طور غیرحرفه ای در تولید و اشتراک گذاری اخبار مشارکت می کند. شهروند خبرنگاری به طور کلی الگوی رسانه ی یک سویه را از میان برده و الگوی جدیدی را پایه گذاری کرده که در آن شهروندان هم مخاطب اند و هم کنشگر. این افراد همان مخاطبان منفعل گذشته هستند که نقشی اساسی در تولید محتوای خبری یافته اند.

اگر بخواهیم در واژه ها دقیق شویم گزارشگر و خبرنگار هر دو در صنعت خبر فعالیت می کنند اما وظایفشان کمی با یکدیگر متفاوت است. گزارشگر کسی است که اطلاعات را از منابع مختلف گردآوری کرده و در قالب متن یا تصویر به مخاطب ارائه می کند. اما خبرنگار ضمن گردآوری اطلاعات آن ها را به شکلی معنادار پردازش کرده و با تحلیلی دقیق در اختیار مخاطب قرار می دهد. خبرنگار عنوان کلی است که زیر مجموعه های زیادی نظیر سردبیران، نویسندگان، ویراستاران و غیره را در بر می گیرد که یکی از آن ها گزارشگری است. با این پیش زمینه به نظر می رسد عبارت شهروند گزارشگر برای توضیح کاری که بیشتر شهروندان انجام می دهند مناسب تر است اما با توجه به تعریف کلی واژه ی خبرنگار این دو عبارت در متن به صورت مترادف به کار رفته است.

شهروند خبرنگاری پدیده ی نوظهوری نیست و نمونه های آن را از دو قرن سال گذشته در کشورهای مختلف می تواند دید اما شکل امروزی این فعالیت از زمان فراگیر شدن دسترسی به اینترنت در آستانه ی قرن بیست و یکم رایج شده و کمی بیش از دو دهه سابقه دارد. علاوه بر این عمومی شدن استفاده از گوشی های همراه دوربین دار و اتصال آن ها به اینترنت نیز یکی دیگر از عوامل رشد شهروند گزارشگری بوده است. همراهی دائمی دوربین با افراد جامعه موقعیتی استثنایی در اختیار می گذارد تا در هر لحظه امکان ثبت و اشتراک محتوا وجود داشته باشد. از سوی دیگر گسترده شدن شبکه های اجتماعی  نیز نقش غیر قابل انکاری دارند.

اما انگیزه ی شهروندان از ورود به فعالیت های خبری چیست؟ در پاسخ به این سوال می توان دلایل متنوعی را عنوان کرد که ما در این جا به چند مورد به اختصار اشاره می کنیم. نخستین دلیلی که هر کسی را به سوی ثبت خبر پیش می برد تلاش برای ارائه ی سریع و دست اول از یک موقعیت یا یک واقعه است. گاهی کارهای شهروند خبرنگاران در تسریع کمک رسانی هم بسیار مفید و اثربخش بوده است. با توجه به این که ابزار ثبت و مخاطب همواره در دسترس هستند در سال های گذشته شهروند خبرنگاران نقش کلیدی در گزارش اخبار فوری و لحظه به لحظه داشته اند. در ایران نمونه ی این تلاش ها را می توانیم در اخبار رسیده از زلزله ی کرمانشاه در سال ۱۳۹۶ ببینیم. در زمانی که هنوز امکان فعالیت شهروندان در تولید خبر محیا نبود گاه موقعیت های بسیاری تا رسیدن خبرنگاران رسمی از دست می رفت. پس سرعت عمل یکی از نقاط قوت این کار است. دیگر ثبت لحظات منوط به حضور خبرنگاران نیست و شهروندان به دلیل نزدیکی به موضوع و دسترسی به فناوری می توانند تصاویر را زودتر مخابره کنند و از خبرنگاران پیشی بگیرند.

علاوه بر این ما در حال حاضر در دنیایی زندگی می کنیم که تصاویر، رخ دادن یک واقعه را تایید می کنند و اگر عکس یا فیلمی از یک رویداد نداشته باشیم گویی آن اتفاق روی نداده است. تصاویر می توانند توجه ما را به بحران ها و فجایع جلب کنند و افکار عمومی را تحت تاثیر قرار دهند. در چنین شرایطی علاقه به ثبت تصویر به ویژه در موقعیت های خاص چند برابر می شود. حتی بسیاری می خواهند حضور خودشان در واقعه را با حضورشان در تصویر و گرفتن عکس یا فیلم سلفی اثبات کنند.

دلیل دیگری که می تواند انگیزه ی افراد برای تولید خبر باشد عدم رضایت آن ها از رسانه ها و یا بی اعتمادی به جریان رسمی پوشش دهی اخبار است. در این زمان مردم جامعه دست به کار می شوند تا روایت های خود را در قالب متن، تصویر و یا فیلم با سایرین به اشتراک بگذارند و به نوعی راه درک حقیقت و تحلیل درست را باز کنند. فعالیت های شهروند گزارشگران کمک زیادی به گردش آزاد اطلاعات کرده و انحصار خبر در رسانه های رسمی را از بین می برد. به عبارت دیگر شهروند خبرنگاری باعث دموکراتیزه شدن جریان تولید و انتشار اخبار می شود. مسلما خبرنگاران در رسانه های رسمی کار تهیه و انتشار خبر را حرفه ای تر انجام می دهند اما مسئله این است که بیشتر اوقات این کار با سوگیری های سیاسی و اجتماعی خاص صورت می گیرد. در چنین شرایطی شهروند گزارشگران می توانند نیمه ی پنهان مسائل را برای جامعه آشکار کنند. این موضوع در تمام کشورها دیده می شود اما از آن جا که حکومت های تمامیت خواه، تمایل زیادی به کنترل رسانه ها دارند لزوم ایجاد منابع خبری جایگزین در آن جا بیشتر احساس می شود. از سوی دیگر در این کشورها هر موضوعی مسئله ای سیاسی تلقی می شود و این مسئله خبرنگاران رسمی را در خطر پیگیری و محکوم شدن قرار می دهد. در جایی که خبرنگاران حرفه ای با تهدید و یا ترس از بهای سنگینی که بابت کارشان باید بپردازند متوقف می شوند شهروندان وارد کار می شوند و فشار را روی خبرنگاران کم می کنند.

مسئله ی دیگری که شهروند گزارشگران را به سوی ثبت و انتشار اخبار می برد اعتماد مخاطبان به آن ها و استقبال از اخباری است که از منابع غیر رسمی منتشر می شود. با کاهش اعتماد عمومی به رسانه های رسمی و در شرایطی که شهروندان حس می کنند موسسات بزرگ، اطلاعات را بر اساس منافع شخصی و یا گروهی خود منتشر می کنند، شهروند خبرنگاران احساس وظیفه می کنند تا نقشی هر چند کوچک در بیان آنچه در نظرشان واقعیت می آید داشته باشند و مخاطبان بیشتری را با خود همراه کنند. با نگاهی دیگر می توان گفت که افراد جامعه به شهروند خبرنگارانی که نفع مالی خاصی در ثبت و ضبط خبر ندارند بیش از یک خبرنگارانی که در حال انجام وظیفه هستند احساس نزدیکی و اعتماد می کنند.

مسئله ی دیگری که می خواهیم به آن بپردازیم میزان اثرگذاری کار شهروند خبرنگاران است. آیا در مورد نقش آن ها اغراق شده  یا واقعا تاثیرگذار هستند؟ برای اثبات اثرگذاری فعالیت شهروند خبرنگاران کافی است لحظه ای به جورج فلوید فکر کنیم. احتمالا بیشتر ما تصویر او را در شرایطی که سرش زیر زانوی پلیس بود و می گفت «نمی توانم نفس بکشم» به یاد داریم. این تصاویر در سال ۲۰۲۰ زمینه ساز بزرگترین اعتراضات احقاق حقوق رنگین پوستان در تاریخ امریکا شد. اگرچه همه ی خبرها تا این حد جریان ساز نیستند اما در بسیاری موارد سبب اطلاع رسانی عمومی و ایجاد حرکت های گسترده شده اند. حتی در موارد کوچک تر دیده شدن یک تصویر یا فیلم سبب شده تخلف یا جرمی آشکار شده و مسئولین مربوطه را برای پاسخگویی تحت فشار قرار دهد.

از سوی دیگر میزان اثرگذاری کار شهروند گزارشگران را می توان در چگونگی واکنش نهادهای رسمی به این فعالیت دید. واکنش حکومت ها به شهروند خبرنگاری تا حد زیادی در گرو دیدگاه آن ها به مسئله ی آزادی اطلاعات است. به نظر می رسد در ایران استاندارد دوگانه ای برای مشارکت کنندگان در کار خبر وجود دارد. گاهی نهادهای رسمی از مردم می خواهند اطلاعات و تصاویر خود را در اختیار آن ها قرار دهند و از سوی دیگر با تغییر قوانین تلاش می کنند شهروند خبرنگاران را تهدید کنند. در زمان نوشته شدن این مقاله نمایندگان مجلس ایران به دنبال قانون گذاری در زمینه ی جرم انگاری شهروند خبرنگاری هستند و همین تلاش برای برخورد قانونی به روشنی نشان می دهد که کار شهروند گزارشگران تا چه میزان اثرگذار است و تا چه حد می تواند روایت رسانه های رسمی را تحت تاثیر قرار دهد.

با یک نگاه کلی کار شهروند خبرنگاران در چند حوزه بسیار موفق بوده است که یکی از مهمترین آن ها پوشش خبرهای محلی است. به طور معمول در تراکم خبری کمتر به خبرهای محلی توجه می شود چرا که به اندازه ی کافی بزرگ نیست که توجه عمومی را به خود جلب کند. گاه یک نوشته یا تصویر در قالب فیلم یا عکس می تواند سوالات مهمی را مطرح کرده و نهادهای رسمی را به رسیدگی و پاسخگویی وادار کند.

موضوع دیگری که می توان به آن پرداخت یکی از ویژگی های کار شهروند خبرنگاران در قیاس با خبرنگاران حرفه ای است. همیشه این نقد به خبرنگاران حرفه ای وجود دارد که در پوشش وقایع مختلف بیش از حد درگیر زیبایی شناسی می شوند و تلاش می کنند از هر موقعیتی تصاویری زیبا خلق کنند. در نگاه تربیت شده ی آن ها نوعی حساب شدگی وجود دارد که از تحصیلات و تجربیاتشان سرچشمه می گیرد اما این باعث می شود تصاویر به شکلی نمایشی و دور از واقعیت به نظر بیایند. در مقابل، کار شهروند گزارشگران معمولی و سردستی است و گاه حتی قوانین پایه ای هم در آن ها رعایت نشده است چرا که معمولا شهروندان تنها جنبه ی کاربردی این تصاویر را مد نظر دارند. این ویژگی باعث باورپذیری بیشتر این تصاویر می شود و انگار نمای واقعی تری از مسئله ارائه می کند.

به هر جهت شاخص ارزش گذاری کار شهروند خبرنگاران معمولا با توانایی آن ها در برانگیختن افراد و همراه کردن  مردم تعریف می شود. این که یک تصویر تا چه میزان می توانند برانگیزاننده باشند و مردم را برای حمایت از یک هدف مشترک گرد هم بیاورند. به نظر می رسد قدرت اثرگذاری تصاویر خبری که از مدت ها پیش زیر سوال رفته بود با تصاویر شهروند خبرنگاران زندگی دوباره ای یافته است چرا که بارها توانسته افراد را آگاه کرده و با خود همراه سازد.

با تمام نقاط مثبتی که گفته شد نباید از یاد ببریم که شهروند خبرنگاری یک فعالیت حرفه ای نیست. به همین دلیل و در نبود تحصیلات رسمی و یا گذراندن دوره های حرفه ای خبرنگاری، معمولا شهروند گزارشگران تحت تاثیر تعصبات و احساسات خود تنها از یک جهت به مسائل نگاه می کنند و همین محدودیت می تواند سبب ساز تحلیل های نادرست و ایجاد تصویر غلط از یک موضوع شود. در یک جمع بندی کلی می توان گفت در مقابل خبرنگاران حرفه ای که تلاش می کنند پوششی همه جانبه از موضوع داشته باشند معمولا کار شهروند گزارشگران محدودتر و شخصی تر است اما به هر جهت بیشتر مواقع فاقد آن حسابگری رایج در سایر رسانه هاست. اما به عنوان یک مخاطب بسیار مهم است که نسبت به راستی آزمایی خبرها از هر منبعی که هستند حساس باشیم.

علاوه بر این لازم است در پایان به این موضوع اشاره کنیم که فعالیت به عنوان شهروند خبرنگار همیشه یک کار مثبت و کم خطر نیست بلکه علاقه ی غیرمنطقی به ثبت تصویر می تواند مشکلاتی برای خود فرد و سایرین در پی داشته باشد. ما تجربه ی تلخ این موضوع را در کمک رسانی به صدمه دیدگان آتش سوزی ساختمان پلاسکو در دی سال ۱۳۹۵ شاهد بودیم. در آن جا تجمع افراد علاقه مند به ثبتِ ساختمانِ در حال سوختن به قدری زیاد بود که کار نیروهای امدادی را با مشکلات جدی روبرو می کرد. علاوه بر این تلاش برای ثبت تصویر گاه مانند واقعه ی سیل سال ۱۳۹۸ جان شهروند خبرنگاران را به خطر انداخته و سبب مرگ آنان در زمان ثبت تصویر شده است.

استفاده از محتویات مجله کادر بدون ذکر منبع پیگرد قانونی دارد.

نویسنده: هستی ظهیری